سیّد فرید قاسمی

دههٔ 1350 تا اکنون دهه‌ای بی‌مانند در سدهٔ چهاردهم خورشیدی است. آغاز و انجام دههٔ یادشده در بسیاری زمینه‌ها هیچ‌گونه شباهتی با هم ندارند. در حیطهٔ نشر و فروش کتاب ایرانی نیز این نامانندگی دیده می‌شود. کسانی که کتاب‌فروشی‌های سال 1350 را به یاد دارند به‌خوبی می‌دانند که حال و هوای این صنف با سال 1359 به‌کلّی متفاوت بود. گزارش فرهنگی ایران ، بر اساس آگاهی‌های تقریبی خود، شمار کتاب‌فروشی‌های سال 1351 را در کشور 679 باب و عدد کتاب‌فروشی‌های سال 1358 ایران را 1426 به ثبت رساند. عددی که از بازگویی و دوباره‌نویسی‌اش تردید داریم چرا که شمار کتاب‌فروشی‌های پسین سال‌های دههٔ 1350 بسیار بیشتر از این رقم‌هاست. به‌عنوان‌مثال، در گزارش فرهنگی سال 1358، شمار کتاب‌فروشی‌های خُرم‌آباد را 4 کتاب‌فروشی آورده‌اند (گزارش فرهنگی 1358، ص 485). درحالی‌که بدون احتساب کتاب‌فروشی‌های بساطی و دوره‌گرد، عدد کتاب‌فروشی‌های سال 1358 این شهر را در کتاب پیشینهٔ ارتباطات و تاریخ مطبوعات خُرم‌آباد 24 کتاب‌فروشی نوشته‌ام. «تو خود حدیث [صحت] بخوان از این [آمار]»! به‌ هر روی، روزگاری که آمار تحقیقی نداریم باید به احصای تقریبی و تخمینی متکی باشیم! شمارش‌هایی که اگرچه نادقیق‌اند اما پایه‌ای را نشان می‌دهند تا متوجه شویم رقم‌های واقعی به‌خصوص برای سال‌های 1358 و 1359 از آورده‌های آماری فزونی دارد. باری، آنچه در پی می‌خوانید چکیدهٔ گزارش فرهنگی ایران از اوضاع کتاب‌فروشی در دههٔ 1350 است.

1350: بنا بر گزارش اتحادیهٔ ناشران و کتاب‌فروشان، 268 کتاب‌فروشی سال 1350 در تهران وابسته به اتحادیه بوده‌اند. به سخن دیگر، 130 کتاب‌فروشی متعلق به 115 ناشر/ بنگاه نشر و 138 کتاب‌فروشی فقط کتاب فروخته‌اند و به کار انتشار کتاب اشتغال نداشته‌اند (گزارش فرهنگی 1350، ص 213).

1351: در تهران 288 کتاب‌فروشی و در 64 شهر دیگر کشور 389 کتاب‌فروشی فعالیت داشته‌اند (گزارش فرهنگی 1351، ص 278). اصفهان با 73 کتاب‌فروشی، تبریز و رشت هرکدام با 16 کتاب‌فروشی، شیراز و همدان هر یک با 15 کتاب‌فروشی پنج شهر دارای بیشترین کتاب‌فروشی پس از تهران بوده‌اند (همان، صص 278 – 279).

1352: بر اساس بررسی‌های مرکز مطالعات و هماهنگی فرهنگی در تهران 461 بنگاه در زمینهٔ توزیع و فروش کتاب و 166 بنگاه در زمینهٔ نشر و فروش و توزیع کتاب فعالیت داشته‌اند. درمجموع 627 ناشر و کتاب‌فروشی. بنا بر همین اطلاعات در سال 1352 در 330 نقطهٔ شهری کشور، 972 بنگاه فروش کتاب و 766 مرکز توزیع و فروش روزنامه و مجلّه فعالیت داشته‌اند (گزارش فرهنگی 1352، ص 359). شهرستان‌های استان مرکزی – آن روزگار که وسعتی بیش از 5 استان امروزی/ 1398 داشت – دارای 106 کتاب‌فروشی و 58 مرکز فروش مطبوعات بوده‌اند. شهرهای استان‌های اصفهان، خوزستان، آذربایجان شرقی و مازندران از نظر تعداد کتاب‌فروشی به ترتیب در صدر قرار دارند اما از نظر مراکز فروش مطبوعات استان‌های مازندران، آذربایجان شرقی، گیلان، مرکزی (به‌استثنای تهران) و خراسان در مقام‌های نخست جای می‌گیرند. شمار کتاب‌فروشی‌ها در هر یک از شهرهای اراک، قزوین، اصفهان، اردبیل، تبریز، آبادان، خرمشهر، رشت، کرمان، کرمانشاه و همدان بیش از 15 بوده، اما در اغلب نقاط شهری تعداد کتاب‌فروشی 1 تا 5 واحد بوده است. تعداد بنگاه‌های توزیع و فروش مطبوعات نیز در اکثر نقاط شهری 1 تا 3 واحد بوده و به‌ندرت از رقم 5 تجاوز کرده است (همان‌جا).
وزارت اطلاعات و جهانگردی اما گزارش داده که «در سال 1352 جمعاً 28 بنگاه مطبوعاتی، 244 مرکز توزیع و 1178 مرکز فروش مطبوعات وجود داشته و 63 تن به صورت دوره‌گرد به توزیع و فروش مطبوعات اشتغال داشته‌اند» (همان، ص 373).

1353: بر اساس بررسی‌های مرکز مطالعات و هماهنگی فرهنگی در سال 1353، در تهران «164 مرکز انتشاراتی» فعالیت داشته‌اند که علاوه بر نشر به توزیع و فروش کتاب نیز می‌پرداخته‌اند. در همین سال 465 کتاب‌فروشی در تهران به فروش کتاب اشتغال داشته‌اند که از این تعداد 135 کتاب‌فروشی علاوه بر فروش به نشر کتاب نیز مبادرت کرده‌اند. بنا بر همین اطلاعات در سال 1353 درمجموع 797 کتاب‌فروشی و 750 مرکز فروش روزنامه و مجلّه در شهرستان‌ها فعال بوده‌اند. از مجموع 797 کتاب‌فروشی، استان خراسان با رقم 152 و استان‌های مازندران و آذربایجان شرقی به ترتیب با 100 و 60 کتاب‌فروشی در رده‌های اوّل تا سوم قرار دارند و کهگیلویه و بویراحمد با یک کتاب‌فروشی در ردهٔ آخر قرار می‌گیرد. از نظر شمار مراکز فروش روزنامه و مجلّه، استان مازندران با رقم 99 مرکز فروش در صدر و کهگیلویه و بویراحمد با 2 مرکز فروش کمترین تعداد را دارا بوده است (گزارش فرهنگی 1353، ص 378).

1354: اتحادیهٔ ناشران و کتاب‌فروشان تهران اعلام کرد که 327 عضو دارد که 76 بنگاه صرفاً کتاب نشر می‌دهند (گزارش فرهنگی 1354، ص 213). 251 کتاب‌فروش عضو اتحادیه نیز «گاهی به نشر و طبع کتاب می‌پردازند» (همان، ص 215). همچنین بنا بر احصای مرکز مطالعات و هماهنگی فرهنگی در سال 1354 در 11 شهر دیگر ایران 40 بنگاه نشر فعالیت داشته‌اند که قم با 15 ناشر پس از تهران در صدر جدول بوده است (همان‌جا). پس از قم، اصفهان 6، مشهد 4، تبریز و شیراز هر کدام 3 ناشر، زنجان و کرمان هر یک 2 ناشر و در شهرهای خرمشهر، سنندج، کرمانشاه، مهاباد و یزد یک ناشر وجود داشته است (همان، ص 216).
بر اساس گزارش وزارت اطلاعات و جهانگردی 301 روزنامه و مجلّه‌فروشی مجاز در کشور فعالیت داشته‌اند. همچنین شمار نمایندگان فروش روزنامهٔ کیهان در کشور 1037 و روزنامهٔ اطلاعات 725 نماینده بوده است (همان، ص 218).

1355: بر اساس بررسی‌های مرکز مطالعات و هماهنگی فرهنگی در سال 1355 «در تهران 114 مرکز انتشاراتی فعالیت داشته‌اند». در همین سال 209 کتاب‌فروشی در تهران فعال بوده‌اند. بنا بر همین اطلاعات، «644 کتاب‌فروشی و 544 مرکز فروش روزنامه و مجلّه در شهرهای دیگر موجود بوده است» (گزارش فرهنگی 1355، ص 327). از مجموع 644 کتاب‌فروشی، آذربایجان شرقی با رقم 92 و استان‌های مازندران و مرکزی به ترتیب با 76 و 68 کتاب‌فروشی در رده‌های اوّل تا سوم قرار دارند. استان کهگیلویه و بویراحمد با داشتن یک کتاب‌فروشی در ردهٔ آخر قرار می‌گیرد. از نظر تعداد مراکز فروش روزنامه و مجلّه، استان آذربایجان شرقی با رقم 76 و استان‌های مازندران و مرکزی هر یک با رقم 73 و 52 به ترتیب در رده‌های اوّل تا سوم قرار می‌گیرند. استان کهگیلویه و بویراحمد با داشتن یک مرکز فروش روزنامه و مجلّه کمترین تعداد را از این نظر دارا بوده است.

1356: بنا بر اعلام مرکز مطالعات و هماهنگی فرهنگی در سال 1356، در تهران جمعاً 114 مرکز انتشاراتی فعالیت داشته‌اند که علاوه بر نشر کتاب به توزیع و فروش نیز می‌پرداخته‌اند. در همین سال 209 کتاب‌فروشی در تهران به فروش کتاب اشتغال داشته‌اند. در شهرستان‌ها درمجموع 584 کتاب‌فروشی و 512 مرکز فروش روزنامه و مجلّه موجود بوده است (گزارش فرهنگی 1356، ص 270).

1357: گزارش فرهنگی یادآور می‌شود که «در سال 1357 بنا بر شرایط سیاسی – اجتماعی کتاب‌های زیادی توسط افراد، گروه‌ها، سازمان‌ها و بنگاه‌های انتشاراتی مختلف نشر یافت که بسیاری از آن‌ها دارای شمارهٔ ثبت از کتابخانهٔ ملّی ایران نبودند و به این جهت از تعداد این انتشارات آمار دقیقی که همه‌ساله از طریق کتابخانهٔ ملّی در اختیار این مرکز گذارده می‌شد به دست نیامد. همچنین است در مورد اتحادیهٔ ناشران و کتاب‌فروشان و کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان» (گزارش فرهنگی 1357، ص 81).
«در سال 1357 در تهران 14 مرکز انتشاراتی[!] فعالیت داشته‌اند. در همین سال تعداد 223 کتاب‌فروشی [بدون احتساب کتاب‌فروش‌های بساطی، دوره‌گرد و بدون پروانهٔ کسب] در تهران فعال بودند. در شهرستان‌ها طبق آمار به‌دست‌آمده در سال 1357 مجموعاً 589 کتاب‌فروشی و 442 مرکز فروش روزنامه و مجلّه موجود بوده است. از مجموع 589 کتاب‌فروشی در شهرستان‌ها، اصفهان با رقم 81 و استان‌های مرکزی و خوزستان به ترتیب با در برگرفتن 62 و 52 کتاب‌فروشی در رده‌های اوّل تا سوم قرار دارند و استان کهگیلویه و بویراحمد با داشتن 2 کتاب‌فروشی در ردهٔ آخر قرار می‌گیرند» (همان‌جا).
«از نظر تعداد مراکز فروش روزنامه و مجلّه، استان مازندران با رقم 61 و استان‌های مرکزی و خوزستان با رقم‌های 51 و 45 به ترتیب در رده‌های اوّل تا سوم قرار می‌گیرند. استان بوشهر با داشتن یک مرکز فروش روزنامه و مجلّه کمترین تعداد را از این نظر دارا بوده است» (همان‌جا).

1358: «بنا بر آماری که اتحادیهٔ ناشران و کتاب‌فروشان تهران در اختیار مرکز مطالعات و هماهنگی فرهنگی قرار داده است در تهران 118 ناشر در زمینهٔ چاپ و نشر کتاب فعالیت داشته‌اند» (گزارش فرهنگی 1358، ص 404). همچنین «در سال 1358 فقط از 3 ناشر در شهرستان‌های کشور [رشت، سنندج، خُرم‌آباد] کسب اطلاع شده است» (همان، ص 411) که بی‌تردید این آمار درست نیست. در این سال «1426 کتاب‌فروشی» در ایران فعال بوده‌اند: «365 کتاب‌فروشی در تهران و 1061 کتاب‌فروشی در سایر شهرستان‌های ایران» (همان، ص 413).
«در سال 1358، تعداد 99 کتاب‌فروشی در تهران تأسیس گردیده است که از طرف اتحادیهٔ ناشران و کتاب‌فروشان به آن‌ها پروانهٔ رسمی کسب داده نشده است» (همان‌جا) و «266 کتاب‌فروشی از طرف اتحادیه پروانهٔ کسب داشته‌اند» (همان‌جا).
«در سال 1358 از تعداد مراکز فروش روزنامه و مجلّه در شهرستان‌ها اطلاع دقیقی به دست نیامده است. در تهران، اتحادیهٔ فروشندگان جراید تهران تعداد مراکز فروش روزنامه و مجلّه را 581 گزارش نموده است» (همان، ص 491).

1359: گزارش فرهنگی «بر اساس اطلاعات موجود در کتابخانهٔ ملّی ایران» شمار کتاب‌های منتشرشده در سال 1359 را «1483» اعلام کرد که نسبت به سال 1357 که «1989» و سال 1358 «1923» عنوان چاپ شده بود، اُفت داشت (گزارش فرهنگی 1359، ص 392). این در حالی است که بانک اطلاعات خانهٔ کتاب برای شمار کتاب‌های سال 1359 عدد 1753 را به ثبت رسانده است که در رقم یادشده هم باید تردید داشت. گزارش فرهنگی سال 1359 خاطرنشان می‌کند که در این سال «از 147 ناشر موجود در تهران 75 ناشر فعالیت انتشاراتی خود را در اختیار قرار داده‌اند» (گزارش فرهنگی 1359، ص 418). گزارش یادشده نشانگر آن است که دستگاه‌های مسئول کشور نتوانسته‌اند همچون سال‌های پیشین حتی «حدود» شمار کتاب‌فروش‌های ایران را به ثبت برسانند.

فرجام سخن: آمار 1350 نشانگر وجود 268 کتاب‌فروشی در تهران است. این رقم با افزایش 20 کتاب‌فروشی در سال 1351 در تهران به 288 می‌رسد و خبر از 389 کتاب‌فروشی در سایر شهرهای کشور می‌دهد که درمجموع حکایت از 677 کتاب‌فروشی در سال 1351 دارد. در سال 1352 اما شمار کتاب‌فروشی‌های ایران را 972 اعلام کرده‌اند و در سال 1353 به 1262 کتاب‌فروشی رسانده‌اند. سال 1354 فقط از 327 عضو اتحادیهٔ ناشران و کتاب‌فروشان تهران (251 کتاب‌فروش و 76 ناشر) یاد کرده‌اند. احصائیه‌ها رقم کتاب‌فروشی‌ها را در سال‌های 1355 تا 1358 از این قرار برشمرده‌اند:
1355: 853 کتاب‌فروشی (209 تهران، 644 سایر شهرها)؛
1356: 793 کتاب‌فروشی (209 تهران، 584 سایر شهرها)؛
1357: 812 کتاب‌فروشی (223 تهران، 589 سایر شهرها)؛
1358: 1426 کتاب‌فروشی (365 تهران، 1061 سایر شهرها).
آمار کتاب‌فروشی‌های سال 1359 را گزارش فرهنگی و سایر احصائیه‌ها به دست نداده‌اند. سال 1359 و به‌طورکلّی بدون احتساب فعالیت‌های جسته‌وگریخته از پاییز 1356 تا پاییز 1357، حدود 30 ماه از دههٔ 1350/ اوّل دی 1357 تا 31 خرداد 1360 آمار نشر کتاب، ناشر، شمار کتاب‌فروشی‌ها و روزنامه‌فروشی‌ها احصاپذیر نبود. آنچه به دست داده‌اند بُرشی از آمار است. اما آنچه دیده می‌شد حکایت از فزونی عددها و رقم‌ها نسبت به سال‌های پیشین داشت. البته بنا بر مشاهدهٔ عینی، در دههٔ 1350 هیچ سالی به رونق و امید سال 1358 نبود.