با واگویی واژه «چشم‌انداز»، همچون هر مفهوم مبهم و باز به روی تعاریف گوناگون، ذهن و حافظه‌ی هر کسی به سوی نقاط متفاوتی می‌روند. به همان اندازه که می‌تواند یادآور نقاشی‌های یوهانس ورمیر باشد و آجرهای سرخ خانه‌ای در «خیابان کوچک» یا آن دیوار زرد رنگ «چشم‌انداز دلف» را پیش‌روی ذهن آورد، می‌تواند یادآور «منظر فرهنگی میمند» هم باشد و البته پذیرای بحث‌های سیاسی یا اقتصادی در باب آینده کشور. با در نظر داشتن همه‌ی این تداعی معانی، چشم‌انداز حضور خودش را به منزله‌ی یک مفهومِ همه‌جاحاضر در گفتمان‌های متعدد حفظ کرده است. چشم‌انداز، در متون ادبی و علمی، هم امری توصیفی بوده است که با عمل توصیف کردن می‌توان آن را احضار و خلق کرد و هم امری تحلیلی بوده که در خدمت تحلیل‌های متنوعی قرار داشته است؛ از تحلیل مصرف‌گرایی تا تحلیل جهانی‌شدن. علاوه بر این، از حیث زبانی و معنایی نیز واژه‌ای جالب توجه است؛ هم از جهت سیر تاریخی آن در زبان‌های اروپایی و هم از جهت حضور آن در زبان فارسی و معادل بودنش بر طیف نسبتاً زیادی از واژگان. در این یادداشت، هرچند ملغمه‌ای از همه‌ی این تداعی معانی حضور دارد اما تلاش کرده‌ام تا آن‌ها را در خدمت کاربرد تبیینی این واژه در نظریه آرجون آپادورای درآورم. آرجون آپادورای (1996)، انسان‌شناس هندی‌تبار آمریکایی، که از نظریه‌پردازان طیف جهانی‌محلی‌گرایی محسوب می‌شود، در نظریه‌ی خود برای تبیین جهانی‌شدنِ کنونی، دست به خلق و جعل مفاهیم پنج‌گانه‌ای می‌زند که هم از حیث زبانی و هم از حیث مفهومی وام‌دار واژه‌ی چشم‌اندازاند. این مفاهیم که در مرکز تحلیل آپادورای از جهانی‌شدن قرار دارند و در حکم ابزارهای او برای دیدن، توصیف و تحلیل جهانی‌شدن‌اند عبارت‌اند از: منظرهای قومی (ethnoscape)، منظرهای مالی (financescape)، منظرهای فنی (technoscape)، منظرهای رسانه‌ای (mediascape) و منظرهای فکری (ideoscape). در این مفاهیم، آپادورای با برداشتن واژه‌ی land از ابتدای واژه‌ی چشم‌انداز (landscape) و جایگزینی آن با واژگان قومی، مالی، فنی، رسانه‌ای و فکری و باقی گذاردن پسوند –scape مفاهیم خود را می‌سازد. بر همین اساس، فهم نظریه آپادورای مستلزم فهم واژه چشم‌انداز و تاریخ آن است. در این یادداشت، برای نیل به این هدف، با مرور معانی و تعاریف این واژه آغاز می‌کنم، به سرچشمه‌های آن در نقاشی عصر طلایی هلندی می‌پردازم، ورود آن به مباحث علمی را مرور می‌کنم، با معنا و کاربرد آن در علوم اجتماعی و نظریه اجتماعی وارد نظریه آپادورای می‌شوم و معنای خاص آن در این نظریه را بازگو می‌کنم.
این مطلب مربوط به ویژه نامه نوروز 98 موسسه انسان شناسی و فرهنگ می باشد، جهت مطالعه ادامه مطلب فایل ذیل را ملاحظه فرمایید: