دردهای ناتمام یک دیوار
گفت وگوی «مسئله» با دکتر جبرئیل نوکنده / ستاره حجتی
اراده‌ای برای جهانی شدن قزل‌آلان در گلستان وجود ندارد
لید: دکتر جبرئیل نوکنده باستان شناس و کاوش‌گری که نزدیک به 15 سال بر دیوار تاریخی گرگان پژوهش کرده و مدت ها به عنوان مسئول پایگاه دیوار بزرگ در گلستان فعالیت می‌کرد، او معتقد است با وضعیت فعلی، ثبت جهانی دیوار تاریخی گرگان در سازمان یونسکو حداقل تا سال 2018 عملی نخواهد شد و مهم‌ترین مانع تحقق این رخداد مهم، فقدان پلان مدیریتی و حفاظتی است.
شاید وقتی اریک اشمیت، عکاس آمریکایی، در سال 1316 بر فراز دریای آبی خزر پرواز می‌کرد، زمانی که چشمش به خط سرخی افتاد که از کرانه‌های خزر تا کوه‌های گلی‌داغ امتداد داشت، نمی‌دانست که این سرخی،بعدها نام «قزل‌آلان» یا مار سرخ را به خودش می‌گیرد. اشمیت شاید حتی تصورش را هم نمی‌کرد که تصاویر هوایی‌اش روزی مهم‌ترین اسناد برای کاوش یکی از بی‌نظیرترین آثار مهندسی و معماری جهان خواهد شد. با این حال، تصاویر اشمیت بر فراز دیوار تاریخی گرگان، سندی گواه بر توسعة مهندسی و معماری در عهد ساسانی بود که امروز به‌عنوان راه حلی اقتصادی برای دست‌یابی به توسعة پایداردر گلستان تثبیت شده است. چرا که ثبت جهانی دیوار تاریخی گرگان، بی گمان به عنوان یک جاذبه گردشگری جهانی، نه تنها گردشگران داخلی و خارجی تفریحی را به خود می خواند بلکه به عنوان محوری برای پژوهش بر فراز و فرود تاریخ تمدن بشریتاریخ دوستان، تاریخ نگاران، سیاحان متخصص معماری قرون گذشته و پژوهش گران علوم باستانی، تاریخی، معماری و مرمت را به خود جذب خواهد کرد. بحث ثبت جهانی دیوار تاریخی گرگان از سال 1392، یعنی دو سال پیش، در رسانه‌ها منتشر شد؛ اما به نظر می‌رسد چالش‌های پیش روی تکمیل این پروندة ثبتی، انجام آن را اندکی به تعویق انداخته است. البته هم‌زمان با این دورة زمانی، پروندة ثبت جهانی شهر یزد هم در یونسکو مورد بررسی قرار گرفت و شاید همین رقابت، ثبت جهانی دیوار تاریخی گرگان را سخت‌ترکرد. دکتر جبرئیل نوکنده باستان شناس و کاوش گری که نزدیک به 15 سال بر دیوار تاریخی گرگان به طور متمرکز پژوهش کرده است و مدت ها به عنوان مسئول پایگاه دیوار بزرگ در گلستان فعالیت می کرد،. اودر گفت‌وگو با «مسئله»، ابعاد گوناگون ثبت این اثر تاریخی را بررسی کرده است.
دکتر نوکنده، دربارة مدت زمان زیادی که دیوار تاریخی گرگان در انتظار ثبت جهانی دیوار گذرانده است، می‌گوید: اگر از من بپرسند می‌گویم متأسفانه در گلستان عزمی برای ثبت جهانی این اثر عظیم وجود ندارد وفاصلة حرف تا عمل بسیار است. همه می‌گویند دیوار باید ثبت بشود؛ اما این ثبت ابزار می‌خواهد. برای ثبتباید در طول این دیوار پنج پایگاه وجود داشته باشد و این پایگاه‌ها گزارش‌های روزانه بدهند؛ مدام به کشاورزان تذکر بدهند که با تجاوز به حریم دیوار، اراضی خود را گسترش ندهند. دیوار گرگان با توجه به ویژگی‌هایش هیچ مشکلی برای ثبت جهانی ندارد و مشکل اصلی آن این‌جاست که پلان مدیریتی ندارد.
او دربارة محل استقرار دیوار و موقعیت جغرافیایی آن می‌گوید:21روستا در حریم این اثر تاریخی با مساحت وسیعی از اراضی کشاورزی قرار دارند و دقیقاً این همان چیزی است که باعث بی‌توجهی به این اثر شده است. الان من چهل روز است که این‌جا هستم و هیچ مسئول مربوطه‌ای را این‌جا ندیدم، چه برسد به سایر مسئولان استان. در مصاحبه‌ها مکرر عنوان می‌شود که این اثر را ثبت جهانی کنید و معلوم نیست که دقیقاً چه چیزی را می‌خواهند ثبت جهانی کنند؟ حتی نمی‌دانند این اثر دقیقاً در کجا قرار دارد؟ در این فصل از کاوش که ما میهمانان خارجی داشتیم، فرماندار شهرستان حتی نیامد ببیند که این‌جا چه اتفاقی در جریان است! نمی‌شود از اثری با قابلیت ثبت جهانی این‌گونه مراقبت کرد. چنین اثری نیازمند پایش و مراقبت مکرر و مداوم است. چندین سال است که پروندةاین دیوار تاریخی در فهرست انتظار یونسکو برای ثبت است. هفتة گذشته که جلسه‌ای در تهران داشتیم، آن‌جا از من پرسیدند آیا فکر می‌کنیدامسال یا سال آینده این اثر به ثبت جهانی برسد؟ جواب دادم: خیر. چنین اراده‌ای در گلستان وجود ندارد. این اتفاق چگونه باید بیفتد، وقتی حتی محل کاوشِ سال گذشتة ما مورد تجاوز قرار گرفته است!حتی دانشگاه شمس گنبد کاووس10 متر از محل کاوش ما را دیوار کرده است. در این استان برای ثبت جهانی شدن فقط حرف می‌زنند و دقیقاً نمی‌دانند چه گام‌هایی باید برداشته شود. نخستین آن گام‌ها، شناخت واقعی و دقیق این اثر است. من اگر مسئول استانی بودم، هنگام آمدن یک هیئت خارجی، حداقل با آن‌ها مذاکره می‌کردم. تمام دانشگاه‌های دنیا این اثر را به‌واسطة فیلم بازسازی دیوار گرگان می‌شناسند. قلعة شمارة چهار که این فیلم بر اساس آن تهیه شده، سقف پایدار داشت؛ اما تیرماه امسال، به دلیل نبود حفاظت، تمام سقف و حتی داربست‌ها را بردند و کسی حتی نگفت کی برد یا چرا برد؟! کسی حتی نمی‌داند قلعة شمارة چهار کجاست؟ متأسفانه اگر همین روال ادامه پیدا کند،دیوار گرگان از بین خواهد رفت. از نظر ما این قلعه (قلعة شمارة چهار) و البته قلعة شمارة دو، مکان‌هایی هستند که پلان سربازخانة دژها را می‌توان از آن تشخیص داد. همکاران خارجی پیشنهاد می‌کنند محل کاوش جدید را مانند قلعة شمارة چهار سایت موزه کنیم، اما بیایید و ببینید قلعة شمارة چهار الان چه شرایطی دارد؟!باز هم تأکید می‌کنم اطلاعات و پروندة ثبت جهانی دیوار گرگان هیچ مشکلی ندارد و تنها مسئله، همان فقدان پلان مدیریتی است. درباره ثبت گنبد قابوس هم باید بگویم وقتی نماینده یونسکو به این‌جا آمد دربارة بنا حرفی نداشت و می‌گفت این بنایی است که ساخت و معماری آن در دانشگاه‌ها تدریس می‌شود، اما باید ببینیم دولت چه تعهداتی نسبت به آن و ثبت حرایمش دارد. دربارة دیوار گرگان مسئله پیچیده‌تر است و راه بیش از بیست روستا و نیز مسیرهای برق، گاز، آب، ریل راه‌آهن و... از آن می‌گذرد. واقعاً مشخص نیست که قرار است در سال‌های بعد چه اتفاقی در این مناطق بیافتد. زمانی که سال گذشته در این سایت مشغول کاوش بودیم، مدیر کل وقت میراث فرهنگی، استان مجوز عبور مسیر ریل راه‌آهن از این‌جا را داد و در عرض یک هفته، ریل راه‌آهن از دیوار عبور کرد؛ اینها دردهای دیوار گرگان است.
دکتر نوکنده دربارة اهمیت ثبت جهانی این اثر و ابعاد آن معتقد است این دیوار اگر ثبت جهانی بشود در واقع کمربندی بسیاری گسترده‌ای از استان گلستان به ثبت رسیده است. موقعیت این اثر با برج قابوس بسیار متفاوت است؛ آن ثبت یک تک‌بنا بود و این ثبت بخش عظیمی از گلستان است و تمام تأسیسات واقع در پشت و جلوی دیوار، روی لوکیشن آن خواهد آمد و در حقیقت، زنجیره‌ای از استان گلستان به ثبت خواهد رسید. چهل‌قلعه در امتداد این دیوار ثبت می‌شود و خندق هم به این مجموعه اضافه می‌شود. همچنین در کنار آن، دیوار تاریخی تمیشه و بخشی از خلیج گرگان هم ثبت می‌شود. ثبت این اثر تاریخی حقیقتاً بسیار بزرگ است و اگر چنین اتفاقی بیفتد گویی جاده‌ای از فرهنگ و تاریخ را ثبت کرده‌ایم.
این باستان‌شناس از وضعیت بغرنج حفاظتی این اثرِ منحصربه‌فرد اظهار نگرانی می‌کند و می‌گوید: یگان حفاظت باید هر هفته گزارش بدهد که در محدوده دیوار چه اتفاقی دارد می‌افتد. الان فصل شخم‌زنی است و شخمی که باید بر زمین‌های اطراف دیوار بخورد، روی دیوار می‌خورد. هیچ‌یک از دال بتون‌هایی که در گذشته برای تعیین حریم دیوار کار گذاشته شده، دیگر وجود ندارد و کسی نیست که به ما پاسخ دهد که آن‌ها کجا رفته‌اند؟ هفته‌اییک‌بار باید یگان حفاظت در طول دیوار رصد و پایش داشته باشد و یکی از فاکتورهای اصلی برای ثبت جهانی هم همین گزارش‌های پایش اثر است؛ یعنی کپی گزارش‌های یگان حفاظت را می‌خواهند، اما این گزارش‌ها وجود ندارد. در ایران آثار زیادی هستند که شایستة ثبت جهانی هستند، اما به دلیل نداشتن پلان مدیریتی و حفاظتی، یونسکو آنان را در فهرست خود نمی‌پذیرد.
دکتر نوکنده از دست رفتن سهمیه‌های سالانه را یکی از موقعیت‌های خطیر برای ثبت قزل‌آلان می‌داند و معتقد استما در یونسکو، سالی یک سهمیة میراث طبیعی و یک سهمیة میراث غیرطبیعی برای ثبت داریم و با وجود این نابسامانی‌ها، قطعاً در مقابل استان‌هایی چون فارس و یزد که در حال حاضر پرونده‌های ثبت بیشاپور و یزد را در دست دارند و البته عزمشان هم راسخ‌تر است، شانسینخواهیم داشت و بدون شک، ثبت دیوار تاریخی گرگان تا سال 2018 اتفاق نخواهد افتاد.
او می‌گوید: وظیفة کارشناس، کار پژوهشی و تکمیل پرونده است؛ اما کار حفاظت، کاری کاملاً اداری است. جالب است که به ما پیشنهاد دادند که بخشی از دیوار به‌ طول یک‌کیلومتر را بازسازی کنیم. سؤال من این‌جاست که چگونه برای حفاظت از یک خشت، پول و بودجه‌ای وجود ندارد، اما برای بازسازی یک‌کیلومتر از یک دیوار هشت‌متر در دوونیم متربودجه دارند؟وقتی هم می‌خواهیم هر سال روی کارگاه‌ها را یک‌لایه کاه‌گل بگیریم،به من می‌گویند شما سخت می‌گیرید! متأسفانه اعتقاد به حفاظت میراث طبیعی و فرهنگی در این کشور وجود ندارد و اصلاً برای کسی مهم نیست. امر حفاظتی، امری امنیتی شده است که آن هم تنها در موارد خاصی معنا پیدا می‌کند.ما حفاظت پس از کاوش را در مورد همة کاوش‌ها ـ چه دیوار گرگان و چه غیر آن ـ تا یک‌سال پس از اعتبار کاوش انجام می‌دهیم و پس از آن، حفاظت به‌عهدة برنامة حفاظت سازمان است. ما دردوران تعهد خودمان به افراد بومی پول می‌دادیم تا از اثر حفاظت کنند. سالی که من وارد استان شدم، یگان حفاظت ما پنج نیرو داشت و تمام استان را می‌شناختند. اکنون یگان حفاظت 65 نیرو دارد که کارایی همان پنج نفر را هم ندارند.
دکتر نوکندهدر پایان این‌گفت‌وگو تصریح می‌کند: با شرایط فعلی نمی‌توان روی دیوار تاریخی گرگان کاوش‌های گسترده‌ای انجام داد. به دلایل متعددی که که ذکر شد، امکان هیچ کاوش گسترده‌ای در طول دیوار گرگان وجود ندارد. اگر بخواهیم بر این دیوار کاوش گسترده داشته باشیم باید سالی 2000 متر مربع را کاوش کنیم و ما هرگز این کار را نخواهیم کرد، چون هیچ ضمانت حفاظتی ندارد. البته یکی از شانس‌های مهم این بنا، آبی بودن سازة آن است که در معرض باد و باران و سیلاب‌های فصلی منطقه، نسبت به بخش‌های غیرآبی کمتر آسیب می‌بیند.

این مطلب در همکاری انسان شناسی و فرهنگ با نشریه مسئله منتشر می شود.